Blog 8: De kunst van de illusie; het gebruik van de theatermetafoor

Het is mijns inziens geen toeval dat podiumkunsten en organisatieontwikkeling in mijn leven middels Performance zich innig met elkaar hebben vervlochten: deze verstrengeling valt mij kennelijk toe. Dat heeft met ongetwijfeld met mijn ‘zijn’ te maken maar ook met de wonderlijke overeenkomsten tussen de twee. 

In de eerste plaats: wanneer je overtuigd bent dat de (organisatie-)werkelijkheid gemaakt kan worden, dan worden organisaties al snel podia waar verschillende entiteiten trachten zichzelf een goede rol toe te dichten en op zoek zijn naar beheersing van indrukken die hij/zij op anderen maakt (Goffman, 1956). In deze betekenis is volgens Wood (2002) elke stakeholder in een organisatie een acteur en het organisatieleven van alledag het podium. À la commedia de l’arte wordt er in eerste instantie druk op los geïmproviseerd en georganiseerd in bedrijven (Crossan, 1998) tot er vaak vaste gedrags-en taalpatronen ontstaan. Verdergaand herkennen we allen organisaties die of het construct van het traditionele theater volgen waarbij elke acteur zich aan zijn of haar script houdt en de aanwijzingen van de regisseur vakkundig opvolgt ofwel nog het meeste lijken op het improvisatietheater waarbij het spel middels spontaniteit, wendbaarheid en intuïtie nog alle kanten op kan. In die zin leert ons de theatermetafoor dat in politieke en sterk dynamische omgevingen organisaties er goed aan doen om niet meteen alle aanwezige dubbelzinnigheid in doelen, processen en gedrag uit te bannen (voor zover dat al zou kunnen: ‘De dubbelzinnigheid is dood, leve de dubbelzinnigheid!’), maar wellicht juist de kracht van dubbelzinnigheid te benutten.

In de tweede plaats: Eerder schreef ik al over de ‘the willing suspension of disbelief’ (Coleridge, 1817): Ben ik in staat om verbeelding toe te laten?  Ben ik bereid om de gebeurtenissen in een verhaal te aanvaarden als ‘echt’ of ‘wel mogelijk’ in de enscenering die op het podium te zien en horen is, zonder je zelf af te laten leiden door de gedachte dat wat je ziet of hoort nooit echt kan gebeuren of ingaat tegen geldende logica? Veel organisatieverandertrajecten verzanden nog steeds. Niet alleen omdat er geen juiste veranderstrategie en vormgeving van het veranderproces is gekozen, maar ook en vooral omdat in de organisatieontwikkeling er geen aandacht is besteed aan het opbouwen van de kunst van illusie bij de belanghebbenden. In dat licht is het wellicht niet zo verwonderlijk dat bij veel organisatiebijeenkomsten vaak alleen de achterste rijen worden bezet door medewerkers onder het mompelen van statements als: ‘eerst maar eens zien wat ze nu weer willen’; terwijl bij concerten wordt gevochten om kaarten die recht geven om zo dicht mogelijk bij het podium dan wel in het midden van de zaal te kunnen staan/zitten?

In de derde plaats: in de podiumkunsten komen we verschillende vormen tegen: drama, muziekconcert, zang, variété, acrobatiek en goocheltrucs. In een agile en toch robuuste organisatiewerkelijkheid hebben we deze vormen in willekeurige volgorde en samenhang nodig. Een paar voorbeelden: Moreno, een psychiater uit Wenen in de eerste decennia van de vorige eeuw, ontdekte dat met psychodrama mensen zichzelf kunnen ontdekken maar ook zichzelf in een sociale werkelijkheid kunnen creëren. Zeg mij: In welke mate zien we deze theatrale interventie eens ingezet worden door organisatieadviseurs/procesbegeleiders? Of wat te denken van de dirigent en zijn of haar orkest: In een muziekconcert is het de taakvolwassenheid die bepaalt waar een dirigent zich op richt. In een (nog) niet competente groep musici zal het vooral een kwestie zijn van maat houden en komen tot een eenduidig geluid naar buiten; in een taakvolwassen orkest zullen de accenten van de dirigent veel meer zijn op het aanbrengen van gevoel voor timing en de goede toon van de verschillende secties in het orkest. Zien we hier niet de manager die situationeel leidinggeeft op basis van een goede taakvolwassenheidsanalyse?

Weick (1974) stelde ooit: ‘With richer imagery goes a higher probability of seeing more of the puzzles in the obvious’). Inderdaad: de theatermetafoor heeft een grote meerwaarde om met de kunst van verbeelding via verschillende perspectieven te kijken naar organisatievraagstukken!!